Ο Τζων Ρόλαντ Ρούελ Τόλκιν γεννήθηκε στις 3 Ιανουαρίου 1892 στο Μπλουμφοντέιν της Νότιας Αφρικής, ως ο πρώτος γιος του Άρθουρ και της Μέιμπελ Τόλκιν. Δύο χρόνια αργότερα ήρθε στον κόσμο ο αδελφός του, Χίλαρυ. Το κλίμα της Αφρικής ήταν σφοδρό για την υγεία της μητέρας του, και έτσι τρία χρόνια αργότερα, η οικογένεια επέστρεψε στην Αγγλία, χωρίς να προλάβει να ακολουθήσει ο πατέρας τους, ο οποίος πέθανε ξαφνικά το 1896. Η οικογένεια εγκαταστάθηκε σε ένα μικρό χωριό έξω από το Μπέρμιγχαμ, και ο μικρός Τζων πέρασε την πρώιμη παιδική του ηλικία ευτυχισμένα στις εξοχές του Γουόργικσάιρ. Ωστόσο, η ζωή του άλλαξε δραματικά το 1904, όταν η μητέρα του πέθανε από διαβήτη. Οι δύο αδελφοί αναγκάστηκαν να ζήσουν με θείες και σε οικοτροφεία, με τον πνευματικό της μητέρας τους, τον καθολικό ιερέα Φράνσις Μόργκαν, να αναλαμβάνει την κηδεμονία τους.

Η εκπαίδευσή του ξεκίνησε το 1910-11 στο σχολείο Κινγκ Έντουαρτ, όπου αρίστευσε στις γλώσσες και συνέβαλε στην Επετηρίδα του σχολείου με έξι εργασίες. Το 1911, εισήχθη στο κολλέγιο Έξετερ της Οξφόρδης, όπου μελέτησε τους κλασικούς, τις αρχαίες γλώσσες και τις τεχτονικές γλώσσες. Ο Τόλκιν ανέπτυξε μια βαθιά αγάπη για τη φιλολογία και ξεκίνησε να δημιουργεί τις δικές του γλώσσες. Το 1915, αποφοίτησε και κατατάχθηκε στο στρατό, όπου συμμετείχε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Παντρεύτηκε την Ήντιθ Μπρατ πριν αναχωρήσει για το μέτωπο, και ο λόχος του συμμετείχε στη φονική Μάχη του Σωμ. Όλοι σχεδόν οι φίλοι του σκοτώθηκαν και ο ίδιος αρρώστησε με τυφοειδή πυρετό, επιστρέφοντας στην Αγγλία για ανάρρωση. Στο μέτωπο, άρχισε να δημιουργεί τη Μέση-γη, με το πρώτο του διήγημα «Η Πτώση της Γκόντολιν».

Αφού αποστρατεύθηκε, εργάστηκε ως λεξικογράφος για το Oxford English Dictionary και συνέχισε να αναπτύσσει τις γλώσσες του. Το 1920 διορίστηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Λιντς και συνεργάστηκε με τον Ε.Β. Γκόρντον στην έκδοση του «Ο Σερ Γκαγουέιν και ο Πράσινος Ιππότης». Το 1925 πήρε θέση καθηγητή Αγγλο-σαξωνικών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου παρέμεινε για 30 χρόνια. Εκεί, ίδρυσε με φίλους του την ομάδα «The Inklings», με τακτικές συναντήσεις για συζητήσεις και ανάγνωση έργων. Ένας από τους φίλους του, ο C. S. Lewis, έγινε στενός του συνεργάτης και φίλος.

Η συνδυασμένη επιρροή της παιδικής του τραγωδίας και της ακαδημαϊκής του πορείας αποτυπώνεται σε όλο του το έργο, και η πορεία του προς την αναγνώριση ως συγγραφέας θρύλος ξεκίνησε από την αγάπη του για τις γλώσσες και τους μύθους.

Ένα από τα πιο σημαντικά και καθοριστικά γεγονότα στη ζωή του Τόλκιν συνέβη όταν διορθώνοντας διαγωνίσματα, ο καθηγητής έγραψε τυχαία σε μια λευκή κόλα: «Σε μια τρύπα στο χώμα ζούσε ένας Χόμπιτ». Αυτή η φράση τον ώθησε να δημιουργήσει μια ιστορία, χωρίς να συνειδητοποιήσει ότι θα γινόταν κλασική. Αρχικά την αφηγήθηκε στα παιδιά του και στη συνέχεια τη διάβασε στους φίλους του. Το 1936, ο φίλος του, Λούις, την έστειλε στον εκδοτικό οίκο Allen & Unwin, και το 1937 το βιβλίο «Χόμπιτ» εκδόθηκε με μεγάλη επιτυχία.

Η επιτυχία του «Χόμπιτ» προκάλεσε το ενδιαφέρον των εκδοτών για μια συνέχεια, και ο Τόλκιν, που είχε ήδη δημιουργήσει τον κόσμο της Μέσης-γης, άρχισε να εργάζεται πάνω στο «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών». Κατά τη διάρκεια της συγγραφής του, χρησιμοποίησε πολλά από τα υλικά που είχε δημιουργήσει για τα «Lost Tales» και τα ονόμασε «The Silmarillion». Η συγγραφή του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» διήρκεσε σχεδόν 17 χρόνια, λόγω της προσοχής του στην κάθε λεπτομέρεια. Το βιβλίο τελικά εκδόθηκε σε τρία μέρη το 1954 και το 1955, και ενώ αρχικά προκάλεσε διχασμό στους κριτικούς, η μεγάλη δημοτικότητα του ήρθε στις αρχές της δεκαετίας του 1960, όταν κυκλοφόρησε σε μορφή paperback. Σήμερα, σχεδόν 60 χρόνια μετά την έκδοσή του, το έργο του Τόλκιν έχει πουλήσει πάνω από 100 εκατομμύρια αντίτυπα και έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 25 γλώσσες.

Ο Τόλκιν πέθανε το 1973 σε ηλικία 81 ετών, αλλά το έργο του συνέχισε να ζει μέσα από τον γιο του, Κρίστοφερ, ο οποίος συγκέντρωσε και ταξινόμησε τα αδημοσίευτα κείμενα του πατέρα του. Το «Σιλμαρίλιον» εκδόθηκε το 1977, ενώ πολλά ακόμη έργα του Τόλκιν έχουν κυκλοφορήσει έκτοτε. Η απίστευτη επιτυχία του έργου του έδωσε έμπνευση σε άλλους συγγραφείς να καταπιαστούν με την επική φαντασία, καθιστώντας τον δημιουργό όλων των σύγχρονων φανταστικών κόσμων και ηρώων που αγαπάμε.